Cechy charakterystyczne procesu komunikowania i jego modele teoretyczne
Komunikowanie spełniające rolę łącznika w każdej społeczności ludzkiej jest procesem powszechnym, globalnym, nieuniknionym i naturalnym. Towarzyszy ono wszelkim grupom ludzi od początku ich istnienia, a trwać i rozwijać się będzie aż do końca ich egzystencji. Życie człowieka w społeczeństwie to przecież przede wszystkim komunikowanie się z otoczeniem.
Bez porozumiewania się wzajemnego ludzi nie można podjąć ani zrealizować jakiejkolwiek wspólnej działalności, jest więc niezbędnym składnikiem wszelkich zbiorowych i wspólnych poczynań. Jest także podstawą społecznego oddziaływania. Wielu autorów przytacza jako potwierdzenie tych myśli biblijną historię budowy Wieży Babel, która dobitnie ukazuje konsekwencje braku umiejętności porozumiewania się: "Gdy Bóg pomieszał ludziom języki, całą budowlę diabli wzięli". Często czytamy, że komunikowanie się równoznaczne jest z wymianą informacji. Samo słowo "informacja" posiada wiele znaczeń, jak chociażby przekazać wiadomość, oznajmić, sygnalizować czy wyjaśniać ale przede wszystkim komunikować. Inne określenia komunikowania kładą nacisk na fakt dwustronnej wymiany myśli, czy opinii i przeżyć, akcentując tym samym konieczność istnienia w procesie porozumiewania się dwóch stron: nadawcy i odbiorcy komunikatu. Jest to najprostszy model procesu komunikowania się.
NADAWCA KOMUNIKAT ODBIORCA
Możemy mówić o jednokierunkowym komunikowaniu - gdy nadawca przekazuje komunikat bez oczekiwania lub utrzymania sprzężenia zwrotnego z odbiorcą lub także o dwukierunkowym komunikowaniu się, gdy istnieje sprzężenie zwrotne z odbiorcą. Formy bezpośrednie oparte na dwukierunkowym komunikowaniu się są oczywiście bardziej efektywne niż formy jednokierunkowe, gdyż bez sprzężenia zwrotnego nadawca ma wątpliwe podstawy do dokonania oceny dokładności procesu komunikowania, w tym stopnia zrozumienia przekazanego komunikatu. W nauce o komunikowaniu międzyludzkim mówiący określany jest jako nadawca, słuchacz jako odbiorca, a to co zostało powiedziane jako informacja lub komunikat przekazany za pośrednictwem określonych kanałów komunikacyjnych. Język uznawany jest w szerszym kontekście za kod, który jest używany do przekazania i odebrania informacji.
NADAWCA kodowanie i dekodowanie
przekazywanie informacji przez kanały komunikacyjne
kodowanie i dekodowanie ODBIORCA
Czynność kodowania i dekodowania przebiega w świadomości uczestników procesu komunikowania równocześnie. Kodowanie określane jest najczęściej jako przełożenie myśli na rodzaj kodu i ich przekazanie w postaci znaków, obrazów czy symboli. Znaki i symbole dały ludziom szansę porozumiewania się najpierw na poziomie wymiany prostych informacji, potem złożonego opisu rzeczywistości, a ostatecznie powodując, że podczas procesu komunikowania zaczynamy kreować rzeczywistość. Aby komunikat zakodowany poprzez symbole czy znaki mógł zostać odczytany, odbiorca zmuszony jest dokonać dekodowania. Polega ono na interpretowaniu przez odbiorcę komunikatu i przetwarzaniu go w zrozumiałą dla niego informację. Na dekodowanie wpływ mają doświadczenie odbiorcy, jego własna ocena użytych symboli i gestów oraz oczekiwania (ludzie często słyszą to co chcą usłyszeć). Podstawowe znaczenie dla komunikowania (zwłaszcza komunikowania interpersonalnego) ma więc określenie wspólnego, jednolitego i zrozumiałego dla wszystkich uczestników tego procesu kodu. Brak takiej wspólnoty jest przyczyną nieporozumień lub braku komunikowania się. Pełne porozumienie następuje wówczas, kiedy interpretacja odbiorcy jest zgodna z intencją nadawcy. Komunikowanie się w społeczeństwie opiera się na wykorzystaniu wielu środków przekazywania komunikatów od językowych - werbalnych poczynając (mowa i jej substytuty: pismo i druk) a na pozajęzykowych - niewerbalnych kończąc (gest, mimika, śpiew, muzyka, rzeźba, rysunek i inne). Komunikowanie za pomocą języka naturalnego obsługuje wszystkie sfery ludzkiej działalności, więc jest uniwersalne i stanowi podstawę ludzkiego myślenia, możemy zatem powiedzieć, że jest pierwotne[1]. We wszystkich systemach komunikowania można zaobserwować pojawiające się szumy i hałasy, będące przeszkodą i zniekształceniem procesu przekazywania i odbierania informacji. Najczęściej występują one w fazie kodowania i dekodowania informacji. Możemy wyróżnić takie rodzaje hałasów jak[2]: hałas fizyczny (szum pracy komputera, warkot silnika samochodowego, seplenienie mówcy, okulary słoneczne na twarzy rozmówcy, plamy w tekście itp.), hałas psychologiczny (uprzedzenia, nieprzychylne nastawienia czy też skrajne pozytywne uwielbienie do nadawcy lub odbiorcy komunikatu, kompleks niższości czy poczucie wyższości, zdolności spostrzegawcze) oraz hałas semantyczny - znaczeniowy (brak zrozumienia i uchwycenia znaczenia używanego żargonu, slangu środowiskowego lub terminologii specjalistycznej). Poprzez komunikowanie kształtujemy postawy i zachowania osób w otoczeniu i jesteśmy przez nie sami kształtowani. Odpowiedź na pytania: kto komunikuje się z kim, jakimi środkami, czy za pomocą jakich instrumentów, dla jakich celów, z jakimi skutkami oraz w czyim interesie dostarcza nam wiedzy o społeczeństwie, w którym żyjemy, wzajemnych relacjach zachodzących w tym społeczeństwie oraz o formach władzy i kontroli społecznej. Wiedza ta wydaje się być niezależna od zmieniających się przez wieki technik i form komunikacyjnych. Rozwój technologiczny środków przekazywania informacji i komunikacji w społeczeństwie tworzy natomiast "podłoże dla gruntownej zmiany warunków i stylu życia społecznego"[3], będące w zainteresowaniu coraz to większej liczby badaczy i przyczyniając się do ukształtowania się nowej koncepcji w nauce o komunikowaniu - "społeczeństwa informacyjnego", a czasem nawet określanego jako "katastrofa informacyjna".
Sam termin "komunikowanie", wywodzący się z łacińskiego "communicare" (znaczy: być w relacji z, uczestniczyć w, zrzeszać się z) jest współcześnie używany jako dosłowne tłumaczenie z angielskiego języka słowa "communication". W języku polskim często bywa przez wielu autorów zamiennie używany ze słowem "komunikacja". Definicji komunikowania jest tak dużo w literaturze, ponieważ nie stawiam sobie za zadanie zdefiniowanie tego pojęcia, dlatego nie będę ich przytaczać. B.Kaczmarek[4]uważa, że wielu autorów błędnie dokonuje tłumaczenia samego terminu. Jego zdaniem "communication" oznacza po prostu "komunikacja", natomiast komunikowanie obejmuje proces jednostronny, gdy nadawca stara się przekazać odbiorcy tylko pewne treści. Dopiero, gdy odbiorca reaguje zgodnie z naszymi oczekiwaniami i odpowiada na nasze pytania możemy mówić o komunikowaniu się, czyli o komunikacji. Proponuje on w tym miejscu dodać określenie interpersonalna, by uniknąć skojarzeń z transportem, choć w większości wypadków kontekst wskazuje na właściwe znaczenie danego słowa. Ogólnie termin ten rozumiany jest jako: transmisja informacji, sugestii, idei, emocji; jako sposób na zrozumienie innych i samym bycie rozumianym; jako oddziaływanie (interakcję) za pomocą symboli i znaków; jako tworzenie wspólnoty (tworzenie społecznej całości z jednostek, przy użyciu języka lub innych znaków); jako wymiana znaczeń, czy wreszcie jako składnik procesu społecznego[5]. Ostatnie z określeń zostało przedstawione przez De Fleur'a w 1966 roku najtrafniej ujmuje interesującą mnie płaszczyznę znaczeniową: "Akt komunikatywny jest środkiem, przez który są wyrażane normy grupowe, sprawowana kontrola społeczna, przydzielane role, osiągnięta koordynacja wysiłków, są ujawniane oczekiwania i przenoszony proces społeczny"[6].
"Komunikologia" czy inaczej nauka o komunikowaniu jest w literaturze uznawana za najmłodszą naukę społeczną, a D.C.Barnlund zdefiniował ją jako: "obszar studiów zajmujących się naturą, procesem i systemem znaków wszystkich form komunikowania, które obejmują czas, przestrzeń, osobowość i okoliczności"[7]. Powszechnie uznawaną jest również definicja Bergera i Chaffee'a mówiąca iż "jest to nauka, która stara się zrozumieć produkowanie, przetwarzanie oraz oddziaływanie systemów symboli i sygnałów przez rozwijanie weryfikowalnych teorii, zawierających uprawnione stwierdzenia i generalizacje, które wyjaśniają zjawiska odnoszące się do produkowania, przetwarzania i oddziaływania informacji"[8]. T.Goban-Klas uznaje tę definicję jako jedną z możliwych form wiedzy o komunikowaniu i podkreśla, że nie ma uniwersalnej "nauki o komunikowaniu", lecz różne płaszczyzny i sposoby jej uprawiania. Komunikowanie międzyludzkie jest procesem o dużym stopniu złożoności i posiada interdyscyplinarny charakter. Można zatem powiedzieć, że komunikację międzyludzką charakteryzują takie cechy jak: relacyjność, intencjonalność (świadomie lub czasem nieświadomie), pośredniość (znak i jego materialny nośnik, czyli środek komunikowania), wzajemność (istnienie selektywnej percepcji przekazu i wpływu reakcji odbiorcy) oraz perswazyjność. Do środków komunikowania zalicza się: język (w sensie języka naturalnego, jako środka porozumiewania się w danej społeczności), znaki językowe lub wszelkie systemy znaków (słowo mówione, gest, mimika, obraz), kody (oparte na konwencjach, np. kod Morse'a, sygnalizacja, alfabet), nośniki sygnałów (np. wibracje powietrza, fale świetlne, papier, taśma filmowa, magnetofonowa, płyta kompaktowa), instrumenty pozwalające na powielanie, transmisję lub odbiór przekazu (prasa drukarska, radiostacja, odbiornik radiowy i telewizyjny), instytucje, które tworzą przekazy (prasa, radio, telewizja, Internet)
Nie ulega wątpliwości, że znajomość mechanizmów komunikowania międzyludzkiego ma istotne znaczenie dla wyjaśnienia mechanizmów kierujących zachowaniami człowieka. Wciąż zatem podejmowane są próby analizy procesów komunikowania się przy pomocy modeli typowych sytuacji komunikacyjnych. Aby prześledzić różne aspekty procesu komunikowania najsłuszniejsze wydaje się przyjrzenie się tym najczęściej przedstawianym schematom procesu komunikowania, które ujmowane były w formie modeli komunikowania w literaturze przedmiotu. Według D.McQuail'a[9]można mówić o czterech zasadniczych modelach (reprezentacjach) komunikowania społecznego: transmisji, rytuału, przyciągania uwagi i percepcji. Podjęto więc próbę ujęcia tych modeli w formie tabelarycznej (tabela 1 w Aneksie) dla łatwiejszej ich analizy pod kątem dorobku, jaki wniosły do nauki o komunikowaniu. Przedstawione tam modele stanowią tylko małą cząstkę całego światowego dorobku naukowego zaprezentowanego w tym zakresie. Upraszczając rzeczywistość i kładąc nacisk na różne zmienne, ich twórcy próbowali przedstawić w prosty i przystępny sposób zachodzący w każdym społeczeństwie proces komunikacji. W rzeczywistości zachodzące relacje pomiędzy nadawcą a odbiorcą są jak twierdzi A.Kozłowska na tyle złożone, że trudno je tak naprawdę ująć w ramy jednego modelu[10]. Pojedynczy model nie jest, w stanie wyjaśnić całego skomplikowanego przebiegu procesu komunikacji, lecz można dostrzec rosnącą wśród badaczy (w tym także i polskich) zajmujących się tematem komunikowania, świadomość złożoności tego procesu, dostrzegania różnorodnych jego uwarunkowań a w następstwie, jak twierdzi cytowany wyżej T.Goban-Klas: "polepszenia zrozumienia całego procesu"[11]. Początkowe rozważania akademickie (przełom lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku) zdominowane były przez amerykańskich uczonych jak P.Lazarsfeld i K.Lewin, H.Lasswell czy C.Hovland. W Europie w tym czasie pojawił się nurt, zwany szkołą frankfurcką z M.Horkheimerem, T.Adorno i H.Marcuse na czele, a w Paryżu S.Tchakotine Jednak w metodologii, podejściach badawczych i zakresie badań między uczonymi amerykańskimi i europejskimi zarysował się wyraźny podział, jak podkreśla to wielu autorów, w tym Robert Merton[12]oraz polski uczony T.Goban-Klas, który pogrupował cechy poszczególnych nurtów w nauce o komunikowaniu na nurt amerykański i nurt europejski w nauce o komunikowaniu. Pierwszy nazywa socjologią komunikowania masowego, drugi nurt określa jako socjologię wiedzy[13]. Podział ten nadal jest widoczny, pomimo prób wielu uczonych do połączenia wszystkich wcześniejszych osiągnięć. Analizując dotychczasowe osiągnięcia w zakresie wiedzy o procesie komunikacji i zastanawiając się nad dalszym kierunkiem, w którym powinny zmierzać próby konstrukcji modeli procesu komunikowania T.Goban-Klas uważa za najpilniejszą potrzebę dopracowania szczegółów w istniejących już modelach, a zwłaszcza w modelach wskazujących na systemowe cechy procesu komunikowania masowego. Intensyfikując swe poszukiwania w tym kierunku zaprezentował własną propozycję syntetycznego modelu, która jak sam podkreślił jest próbą wykorzystania ogólnych idei wybranych z modeli dotychczas zaprezentowanych w literaturze przedmiotu a także z wyników badań empirycznych oraz analiz teoretycznych. Jego istotą jest ujęcie procesu komunikowania masowego w ramach procesu rozwoju społecznego. Za elementy niezbędne do istnienia i przebiegu procesu komunikowania masowego uważa: ekonomikę (charakter własności środków produkcji i poziom sił wytwórczych - w tym technik komunikowania), ideologię, politykę (określające wzajemne stosunki pomiędzy instytucjami społecznymi, środkami komunikowania masowego i społeczeństwem) oraz kulturę (określającą język i formy przekazów masowych). Elementy te warunkują przebieg procesu komunikacji ale i odwrotnie - sam proces komunikowania masowego wpływa na poszczególne kategorie. Warto zwrócić uwagę, że model ten stara się uwypuklić fakt, wybierania przez ludzi środków (form) komunikowania masowego, a nie tylko co inni badacze przyjmowali za element stały, że środki masowe wybierają ludzi. Różne media i ich elementy wykazują się różnym stopniem narzucania się, a element "dobrowolnego przymusu" kontaktu z medium jest dosyć powszechny. Wszakże codziennie jesteśmy niejako skazani na nieświadomy kontakt i wpływ reklam eksponowanych w naszym otoczeniu. Jednak inne formy reklamy wymagają większego wysiłku włożonego przez odbiorcę w dotarcie do nich np. reklamy w kinach wymagają nakładu finansowego i dotarcia do sali kinowej. Różny jest stopień narzucania się poszczególnych form komunikowania masowego, co w innej części strony zostało bardziej szczegółowo zaprezentowane. Model ten wskazuje również na zależność przyswojenia przekazu przez odbiorcę od stopnia wspólnoty kodu, ideologii i kultury z treścią przekazu i ze świadomością odbiorcy. Wspólnota ta zdaniem autora modelu wyznacza pole efektywnego komunikowania, tzn. takiego, gdzie przekazanie i zrozumienie treści informacji przekazywanych łączy się chociażby z ich częściową akceptacją. Od natężenia więc pola skutecznego komunikowania (wyznaczanego przez stopień wspólnoty) zależy siła oddziaływania treści przekazów na ich postawy i zachowania odbiorców, która co, podkreśla autor modelu, nigdy nie jest raz na zawsze ustalona. Siła oddziaływania treści przekazów zmienia się w toku kontaktu pomiędzy środkami komunikowania a publicznością czyli audytorium. Wnioski płynące z tego modelu uznałam za bardzo interesujące i starałam się je uwzględnić w badaniach empirycznych, gdyż uzasadniają działania podejmowane przez specjalistów w zakresie komunikacji społecznej, zwłaszcza podczas kampanii wyborczych.
[1]E.Szubin Komunikacja językowa a nauczanie języków obcych, Warszawa 1974, Wydawnictwo PWN, s.11-12, za T.Goban-Klas Media i komunikowanie masowe, Wyd.PWN, Warszawa, Kraków 2002, s.41
[2]K.Burakowski, Komunikowanie społeczne, Akademia Obrony Narodowej, Instytut Nauk Humanistycznych, Warszawa 1998, s.14
[3] T.Globan-Klas, Ibidem, s.307
[4]B.Kaczmarek, Komunikowanie się we współczesnym świecie, B.Kaczmarka i K.Markiewicz(red), Wyd.Marii Curie Skłodowskiej, Lublin, 2003 ,s.8
[5]więcej na temat charakterystyki pojęcia "komunikacja" także w : S.J.Rittel Komunikacja polityczna.Dyskurs polityczny. Język w przestrzeni politycznej, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2003, s.55-69
[6] M.L.DeFleur Theories of Mass Communication, New York 1966, za T.Goban-Klas, Ibidem, s.43
[7]D.C.Barnlund, za: B.Dobek-Ostrowska Nauka o komunikowaniu-podstawowe orientacje teoretyczne, Wrocław 2001, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego , s.13
[8] C.R.Berger, S.H.Chaffee The Study of Communication as a Science, 1987, zaT.Goban-Klas, Ibidem, s.33
[9] D.McQuail Mass Communication Theory. An Introduction, 1994, 3 Wydanie, Sage, London , za T.Goban-Klas, Ibidem, s.54-77
[10]A.Kozłowska Reklama. Socjotechnika oddziaływania, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, 2001, s.20
[11] T. Goban-Klas, Ibidem, s.74
[12] w artykule: The Sociology of Knowledge and Mass Communication z 1949 r., za T.Goban-Klas, Ibidem,
[13]B.Dobek-Ostrowska, Ibidem, s.14 Socjologia komunikowania masowego-efektami jej badań jest stwierdzenie: "Nie wiemy wprawdzie czy to, co mówimy jest ważne, lecz jest to jednak prawdziwe", socjologia wiedzy-efekty jej badań można ująć jako stwierdzenie: "Nie wiemy wprawdzie czy to, co mówimy jest prawdziwe, ale jest to jednak ważne".